atha trayodaśo'dhyāyaḥ Chapter 13

arjuna uvāca
1 prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñameva ca etad veditumicchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava ॥
bhagavān uvāca
2 idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhi-dhīyate । etad yo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ॥
3 kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarva-kṣetreṣu bhārata । kṣetra-kṣetrajñayorjñānaṃ yat tajjñānaṃ mataṃ mama ॥
4 tat kṣetraṃ yacca yādṛk ca yadvikāri yataśca yat । sa ca yo yatprabhāvaśca tat samāsena me śṛṇu ॥
5 ṛṣibhirbahudhā gītaṃ chandobhirvividhaiḥ pṛthak । brahma-sūtra-padaiścaiva hetu-madbhirvi-niścitaiḥ ॥
6 mahā-bhūtānyahaṃ-kāro buddhiravyaktameva ca । indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriya-gocarāḥ ॥
7 icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṅghātaścetanā dhṛtiḥ । etat kṣetraṃ samāsena sa-vikāramudāhṛtam ॥
8 amānitvamaḍambhitvaṃ ahiṃsā kṣāntirārjavam । ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyamātma-vinigrahaḥ ॥
9 indriyārtheṣu vairāgyaṃ anahaṅkāra eva ca । janma-mṛtyu-jarā-vyādhi-duḥkha-doṣānu-darśanam ॥
10 asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putra-dāra-gṛhādiṣu । nityaṃ ca sama-cittatvaṃ iṣṭāniṣṭopa-pattiṣu ॥
11 mayi cānanya-yogena bhaktiravyabhi-cāriṇī । vivikta-deśa-sevitvaṃ aratirjana-saṃsadi ॥
12 adhyātma-jñāna-nityatvaṃ tattva-jñānārtha-darśanam । etajjñānamiti proktaṃ ajñānaṃ yadato'nyathā ॥
13 jñeyaṃ yat tat pravakṣyāmi yajjñātvā'mṛtamaśnute । anādi-mat paraṃ brahma na sat tannāsaducyate ॥
14 sarvataḥ-pāṇi-pādaṃ tat sarvato'kṣi-śiro-mukham । sarvataḥ-śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ॥
15 sarvendriya-guṇābhāsaṃ sarvendriya-vivarjitam । asaktaṃ sarva-bhṛccaiva nirguṇaṃ guṇa-bhoktṛ ca ॥
16 bahirantaśca bhūtānāṃ acaraṃ carameva ca । sūkṣmatvāt tadavijñeyaṃ dūra-sthaṃ cāntike ca tat ॥
17 avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam । bhūta-bhartṛ ca tajjñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ॥
18 jyotiṣāmapi tajjyotiḥ tamasaḥ paramucyate । jñānaṃ jñeyaṃ jñāna-gamyaṃ hṛdi sarvasya dhiṣṭhitam ॥
19 iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ । madbhakta etad vijñāya madbhāvāyopa-padyate ॥
20 prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādī ubhāvapi । vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛti-sambhavān ॥
21 kārya-kāraṇa-kartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate । puruṣaḥ sukha-duḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate ॥
22 puruṣaḥ prakṛti-stho hi bhuṅkte prakṛti-jān guṇān । kāraṇaṃ guṇa-saṅgo'sya sadasadyoni-janmasu ॥
23 upa-draṣṭā'nu-mantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ । paramātmeti cāpyukto dehe'smin puruṣaḥ paraḥ ॥
24 ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha । sarvathā varta-māno'pi na sa bhūyo'bhi-jāyate ॥
25 dhyānenā'tmani paśyanti kecidātmānamātmanā । anye sāṅkhyena yogena karma-yogena cāpare ॥
26 anye tvevamajānantaḥ śrutvā'nyebhya upāsate । te'pi cāti-tarantyeva mṛtyuṃ śruti-parāyaṇāḥ ॥
27 yāvat sañjāyate kiñcit satvaṃ sthāvara-jaṅgamam । kṣetra-kṣetrajña-saṃyogāt tad viddhi bharatarṣabha ॥
28 samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram । vinaśyatsvavi-naśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati ॥
29 samaṃ paśyan hi sarvatra samava-sthitamīśvaram । na hinastyātmanā''tmānaṃ tato yāti parāṃ gatim ॥
30 prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ । yaḥ paśyati tathā''tmānaṃ akartāraṃ sa paśyati ॥
31 yadā bhūta-pṛthagbhāvaṃ eka-sthamanu-paśyati । tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā ॥
32 anādi-tvānnirguṇa-tvāt paramātmā'yamavyayaḥ । śarīra-stho'pi kaunteya na karoti na lipyate ॥
33 yathā sarva-gataṃ saukṣyāt ākāśaṃ nopa-lipyate । sarvatrāva-sthito dehe tathā''tmā nopa-lipyate ॥
34 yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṃ lokamimaṃ raviḥ । kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata ॥
35 kṣetra-kṣetrajñayorevaṃ antaraṃ jñāna-cakṣuṣā । bhūta-prakṛti-mokṣaṃ ca ye viduryānti te param ॥

iti trayodaśo'dhyāyaḥ