అథ త్రయోదశోఽధ్యాయః అధ్యాయం ౧౩

అర్జున ఉవాచ
1 ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ ఏతద్ వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞానం జ్ఞేయం చ కేశవ ॥
భగవాన్ ఉవాచ
2 ఇదం శరీరం కౌంతేయ క్షేత్రమిత్యభి-ధీయతే । ఏతద్ యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ॥
3 క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వ-క్షేత్రేషు భారత । క్షేత్ర-క్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్ తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥
4 తత్ క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్ చ యద్వికారి యతశ్చ యత్ । స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్ సమాసేన మే శృణు ॥
5 ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛందోభిర్వివిధైః పృథక్ । బ్రహ్మ-సూత్ర-పదైశ్చైవ హేతు-మద్భిర్వి-నిశ్చితైః ॥
6 మహా-భూతాన్యహం-కారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ । ఇంద్రియాణి దశైకం చ పంచ చేంద్రియ-గోచరాః ॥
7 ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సంఘాతశ్చేతనా ధృతిః । ఏతత్ క్షేత్రం సమాసేన స-వికారముదాహృతం ॥
8 అమానిత్వమడంభిత్వం అహింసా క్షాంతిరార్జవం । ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మ-వినిగ్రహః ॥
9 ఇంద్రియార్థేషు వైరాగ్యం అనహంకార ఏవ చ । జన్మ-మృత్యు-జరా-వ్యాధి-దుఃఖ-దోషాను-దర్శనం ॥
10 అసక్తిరనభిష్వంగః పుత్ర-దార-గృహాదిషు । నిత్యం చ సమ-చిత్తత్వం ఇష్టానిష్టోప-పత్తిషు ॥
11 మయి చానన్య-యోగేన భక్తిరవ్యభి-చారిణీ । వివిక్త-దేశ-సేవిత్వం అరతిర్జన-సంసది ॥
12 అధ్యాత్మ-జ్ఞాన-నిత్యత్వం తత్త్వ-జ్ఞానార్థ-దర్శనం । ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తం అజ్ఞానం యదతోఽన్యథా ॥
13 జ్ఞేయం యత్ తత్ ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వాఽమృతమశ్నుతే । అనాది-మత్ పరం బ్రహ్మ న సత్ తన్నాసదుచ్యతే ॥
14 సర్వతః-పాణి-పాదం తత్ సర్వతోఽక్షి-శిరో-ముఖం । సర్వతః-శ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥
15 సర్వేంద్రియ-గుణాభాసం సర్వేంద్రియ-వివర్జితం । అసక్తం సర్వ-భృచ్చైవ నిర్గుణం గుణ-భోక్తృ చ ॥
16 బహిరంతశ్చ భూతానాం అచరం చరమేవ చ । సూక్ష్మత్వాత్ తదవిజ్ఞేయం దూర-స్థం చాంతికే చ తత్ ॥
17 అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితం । భూత-భర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ॥
18 జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిః తమసః పరముచ్యతే । జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞాన-గమ్యం హృది సర్వస్య ధిష్ఠితం ॥
19 ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః । మద్భక్త ఏతద్ విజ్ఞాయ మద్భావాయోప-పద్యతే ॥
20 ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి । వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతి-సంభవాన్ ॥
21 కార్య-కారణ-కర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే । పురుషః సుఖ-దుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ॥
22 పురుషః ప్రకృతి-స్థో హి భుంక్తే ప్రకృతి-జాన్ గుణాన్ । కారణం గుణ-సంగోఽస్య సదసద్యోని-జన్మసు ॥
23 ఉప-ద్రష్టాఽను-మంతా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః । పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేఽస్మిన్ పురుషః పరః ॥
24 య ఏవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ । సర్వథా వర్త-మానోఽపి న స భూయోఽభి-జాయతే ॥
25 ధ్యానేనాఽత్మని పశ్యంతి కేచిదాత్మానమాత్మనా । అన్యే సాంఖ్యేన యోగేన కర్మ-యోగేన చాపరే ॥
26 అన్యే త్వేవమజానంతః శ్రుత్వాఽన్యేభ్య ఉపాసతే । తేఽపి చాతి-తరంత్యేవ మృత్యుం శ్రుతి-పరాయణాః ॥
27 యావత్ సంజాయతే కించిత్ సత్వం స్థావర-జంగమం । క్షేత్ర-క్షేత్రజ్ఞ-సంయోగాత్ తద్ విద్ధి భరతర్షభ ॥
28 సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠంతం పరమేశ్వరం । వినశ్యత్స్వవి-నశ్యంతం యః పశ్యతి స పశ్యతి ॥
29 సమం పశ్యన్ హి సర్వత్ర సమవ-స్థితమీశ్వరం । న హినస్త్యాత్మనాఽఽత్మానం తతో యాతి పరాం గతిం ॥
30 ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశః । యః పశ్యతి తథాఽఽత్మానం అకర్తారం స పశ్యతి ॥
31 యదా భూత-పృథగ్భావం ఏక-స్థమను-పశ్యతి । తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా ॥
32 అనాది-త్వాన్నిర్గుణ-త్వాత్ పరమాత్మాఽయమవ్యయః । శరీర-స్థోఽపి కౌంతేయ న కరోతి న లిప్యతే ॥
33 యథా సర్వ-గతం సౌక్ష్యాత్ ఆకాశం నోప-లిప్యతే । సర్వత్రావ-స్థితో దేహే తథాఽఽత్మా నోప-లిప్యతే ॥
34 యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోకమిమం రవిః । క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత ॥
35 క్షేత్ర-క్షేత్రజ్ఞయోరేవం అంతరం జ్ఞాన-చక్షుషా । భూత-ప్రకృతి-మోక్షం చ యే విదుర్యాంతి తే పరం ॥

ఇతి త్రయోదశోఽధ్యాయః