atha caturtho'dhyāyaḥ Chapter 4

1 imaṃ vivasvate yogaṃ proktavānahamavyayam । vivasvān manave prāha manurikṣvākave'bravīt ॥
2 evaṃ paramparā-prāptaṃ imaṃ rājarṣayo viduḥ । sa kāleneha mahatā yogo naṣṭaḥ paraṃ-tapa ॥
3 sa evāyaṃ mayā te'dya yogaḥ proktaḥ purātanaḥ । bhakto'si me sakhā ceti rahasyaṃ hyetaduttamam ॥
arjuna uvāca
4 aparaṃ bhavato janma paraṃ janma vivasvataḥ । kathametad vi-jānīyāṃ tvamādau proktavāniti ॥
bhagavān uvāca
5 bahūni me vyatītāni janmāni tava cārjuna । tānyahaṃ veda sarvāṇi na tvaṃ vettha paraṃ tapa ॥
6 ajo'pi sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro'pi san । prakṛtiṃ svāmadhiṣṭhāya saṃ-bhavāmyātma-māyayā ॥
7 yadā yadā hi dharmasya glānirbhavati bhārata । abhyutthānamadharmasya tadā''tmānaṃ sṛjāmyaham ॥
8 pari-trāṇāya sādhūnāṃ vi-nāśāya ca duṣkṛtām । dharma-saṃ-sthāpanārthāya saṃ-bhavāmi yuge-yuge ॥
9 janma karma ca me divyaṃ evaṃ yo vetti tatvataḥ । tyaktvā dehaṃ punarjanma naiti māmeti so'rjuna ॥
10 vīta-rāga-bhaya-krodhāḥ manmayā māmupāśritāḥ । bahavo jñāna-tapasā pūtā madbhāvamāgatāḥ ॥
11 ye yathā māṃ prapadyante tāṃstathaiva bhajāmyaham । mama vartmānu-vartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ ॥
12 kāṅkṣantaḥ karmaṇāṃ siddhiṃ yajanta iha devatāḥ । kṣipraṃ hi mānuṣe loke siddhirbhavati karma-jā ॥
13 cāturvarṇyaṃ mayā sṛṣṭaṃ guṇa-karma-vibhāgaśaḥ । tasya kartāramapi māṃ viddhyakartāramavyayam ॥
14 na māṃ karmāṇi limpanti na me karma-phale spṛhā । iti māṃ yo'bhi-jānāti karmabhirna sa badhyate ॥
15 evaṃ jñātvā kṛtaṃ karma pūrvairapi mumukṣubhiḥ । kuru karmaiva tasmāt tvaṃ pūrvaiḥ pūrva-taraṃ kṛtam ॥
16 kiṃ karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitāḥ । tat te karma pravakṣyāmi yajñatvā mokṣyase'śubhāt ॥
17 karmaṇo hyapi boddhavyaṃ boddhavyaṃ ca vi-karmaṇaḥ । akarmaṇaśca boddhavyaṃ gahanā karmaṇo gatiḥ ॥
18 karmaṇyakarma yaḥ paśyet akarmaṇi ca karma yaḥ । sa buddhi-mān manuṣyeṣu sa yuktaḥ kṛtsna-karma-kṛt ॥
19 yasya sarve samārambhāḥ kāma-saṅkalpa-varjitāḥ । jñānāgni-dagdha-karmāṇaṃ tamāhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ ॥
20 tyaktvā karma-phalāsaṅgaṃ nitya-tṛpto nirāśrayaḥ । karmaṇyabhi-pravṛtto'pi naiva kiñcit karoti saḥ ॥
21 nirāśīryata-cittātmā tyakta-sarva-parigrahaḥ । śārīraṃ kevalaṃ karma kurvan nā'pnoti kilbiṣam ॥
22 yadṛcchā-lābha-santuṣṭo dvandvātīto vi-matsaraḥ । samaḥ siddhāvasiddhau ca kṛtvā'pi na ni-baddhyate ॥
23 gata-saṅgasya muktasya jñānāvasthita-cetasaḥ । yajñāyā'carataḥ karma samagraṃ pravi-līyate ॥
24 brahmārpaṇaṃ brahma-haviḥ brahmāgnau brahmaṇā hutam । brahmĕaiva tena gantavyaṃ brahma-karma-samādhinā ॥
25 daivamevāpare yajñaṃ yoginaḥ paryupāsate । brahmāgnāvapare yajñaṃ yajñenaivopa-juhvati ॥
26 śrotrādīnīndriyāṇyanye saṃ-yamāgniṣu juhvati । śabdādīn viṣayānanye indriyāgniṣu juhvati ॥
27 sarvāṇīndriya-karmāṇi prāṇa-karmāṇi cāpare । ātma-saṃyama-yogāgnau juhvati jñāna-dīpite ॥
28 dravya-yajñāstapo-yajñāḥ yoga-yajñāstathā pare । svādhyāya-jñāna-yajñāśca yatayaḥ saṃśita-vratāḥ ॥
29 apāne juhvati prāṇaṃ prāṇe'pānaṃ tathā pare । prāṇāpāna-gatī ruddhvā prāṇāyāma-parāyaṇāḥ ॥
30 apare niyatāhārāḥ prāṇān prāṇeṣu juhvati । sarve'pyete yajña-vido yajña-kṣapita-kalmaṣāḥ ॥
31 yajña-śiṣṭāmṛta-bhujo yānti brahma sanātanam । nāyaṃ loko'styayajñasya kuto'nyaḥ kuru-sattama ॥
32 evaṃ bahu-vidhā yajñāḥ vitatā brahmaṇo mukhe । karma-jān viddhi tān sarvān evaṃ jñātvā vimokṣyase ॥
33 śreyān dravya-mayād yajñāt jñāna-yajñaḥ paraṃ-tapa । sarvaṃ karmākhilaṃ pārtha jñāne pari-samāpyate ॥
34 tad viddhi praṇipātena pari-praśnena sevayā । upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninastattva-darśinaḥ ॥
35 yajjñātvā na punarmohaṃ evaṃ yāsyasi pāṇḍava । yena bhūtānyaśeṣeṇa drakṣyasyātmanyatho mayi ॥
36 api cedasi pāpebhyaḥ sarvebhyaḥ pāpa-kṛttamaḥ । sarvaṃ jñāna-plavenaiva vṛjinaṃ saṃ-tariṣyasi ॥
37 yathaidhāṃsi samiddho'gniḥ bhasmasāt kurute'rjuna । jñānāgniḥ sarva-karmāṇi bhasmasāt kurute tathā ॥
38 na hi jñānena sadṛśaṃ pavitramiha vidyate । tat svayaṃ yoga-saṃsiddhaḥ kālenā'tmani vindati ॥
39 śraddhā-vān labhate jñānaṃ matparaḥ saṃ-yatendriyaḥ । jñānaṃ labdhvā parāṃ śāntiṃ acireṇādhi-gacchati ॥
40 ajñaścāśraddadhānaśca saṃśayātmā vi-naśyati । nāyaṃ loko'sti na paro na sukhaṃ saṃśayātmanaḥ ॥
41 yoga-saṃnyasta-karmāṇaṃ jñāna-sañchinna-saṃśayam । ātma-vantaṃ na karmāṇi ni-badhnanti dhanaṃ-jaya ॥
42 tasmādajñāna-sambhūtaṃ hṛt-sthaṃ jñānāsinā''tmanaḥ । chitvainaṃ saṃśayaṃ yogaṃ ātiṣṭhottiṣṭha bhārata ॥

iti caturtho'dhyāyaḥ