अथ अष्टादशोऽध्यायः अध्याय १८

अर्जुन उवाच
1 संन्यासस्य महाबाहो तत्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक् केशि-निषूदन ॥
भगवान् उवाच
2 काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्व-कर्म-फल-त्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥
3 त्याज्यं दोष-वदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञ-दान-तपः-कर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥
4 निश्श्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरत-सत्तम । त्यागो हि पुरुष-व्याघ्र त्रि-विधः संप्र-कीर्तितः ॥
5 यज्ञ-दान-तपः-कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥
6 एतान्यपि तु कर्माणि संगं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥
7 नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोप-पद्यते । मोहात् तस्य परित्यागः तामसः परि-कीर्तितः ॥
8 दुःखमित्येव यत् कर्म काय-क्लेश-भयात् त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्याग-फलं लभेत् ॥
9 कार्यमित्येव यत् कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । संगं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥
10 न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानु-षज्जते । त्यागी सत्त्व-समाविष्टो मेधावी छिन्न-संशयः ॥
11 न हि देह-भृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्म-फल-त्यागी स त्यागीत्यभि-धीयते ॥
12 अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रि-विधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ॥
13 पंचैतानि महा-बाहो कारणानि निबोध मे । सांख्ये कृतांते प्रोक्तानि सिद्धये सर्व-कर्मणाम् ॥
14 अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधाश्च पृथक् चेष्टा दैवं चैवात्र पंचमम् ॥
15 शरीर-वाङ्मनोभिर्यत् कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पंचैते तस्य हेतवः ॥
16 तत्रैवं सति कर्तारं आत्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृत-बुद्धित्वात् न स पश्यति दुर्मतिः ॥
17 यस्य नाहं-कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वाऽपि स इमान् लोकान् न हंति न निबध्यते ॥
18 ज्ञानं ज्ञेयं परि-ज्ञाता त्रि-विधा कर्म-चोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रि-विधः कर्म-संग्रहः ॥
19 ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रि-धैव गुण-भेदतः । प्रोच्यते गुण-संख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥
20 सर्व-भूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥
21 पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नाना-भावान् पृथग्विधान् । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥
22 यत् तु कृत्स्न-वदेकस्मिन् कार्ये सक्तमहैतुकम् । अतत्वार्थ-वदल्पं च तत् तामसमुदाहृतम् ॥
23 नियतं संग-रहितं अराग-द्वेषतः कृतम् । अफल-प्रेप्सुना कर्म यत् तत् सात्त्विकमुच्यते ॥
24 यत् तु कामेप्सुना कर्म साहं-कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद् राजसमुदाहृतम् ॥
25 अनुबंधं क्षयं हिंसां अनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादारभ्यते कर्म यत् तत् तामसमुच्यते ॥
26 मुक्त-संगोऽनहं-वादी धृत्युत्साह-समन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥
27 रागी कर्म-फल-प्रेप्सुः लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्ष-शोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥
28 अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैकृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घ-सूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥
29 बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रि-विधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनं-जय ॥
30 प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बंधं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥
31 यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथा-वत् प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥
32 अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसाऽऽवृता । सर्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥
33 धृत्या यया धारयते मनः-प्राणेंद्रिय-क्रियाः । योगेनाव्यभि-चारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥
34 यया तु धर्म-कामार्थान् धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसंगेन फलाकांक्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥
35 यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुंचति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥
36 सुखं त्विदानीं त्रि-विधं शृणु मे भरतर्षभ । अभ्यासाद् रमते यत्र दुःखांतं च निगच्छति ॥
37 यत् तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् । तत् सुखं सात्विकं प्रोक्तं आत्म-बुद्धि-प्रसाद-जम् ॥
38 विषयेंद्रिय-संयोगात् यत् तदग्रेऽमृतोपमम् । परिणामे विषमिव तत् सुखं राजसं स्मृतम् ॥
39 यदग्रे चानुबंधे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्य-प्रमादोत्थं तत् तामसमुदाहृतम् ॥
40 न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्वं प्रकृति-जैर्मुक्तं यदेभिः स्यात् त्रिभिर्गुणैः ॥
41 ब्राह्मण-क्षत्रिय-विशां शूद्राणां च परं-तप । कर्माणि प्रवि-भक्तानि स्व-भाव-प्रभवैर्गुणैः ॥
42 शमो दमस्तपः शौचं क्षांतिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्म-कर्म स्व-भाव-जम् ॥
43 शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वर-भावश्च क्षात्रं कर्म स्व-भाव-जम् ॥
44 कृषि-गो-रक्ष-वाणिज्यं वैश्य-कर्म स्व-भाव-जम् । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्व-भाव-जम् ॥
45 स्वे स्वे कर्मण्यभि-रतः संसिद्धिं लभते नरः । स्व-कर्म-निरतः सिद्धिं यथा विंदति तच्छृणु ॥
46 यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्व-कर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विंदति मानवः ॥
47 श्रेयान् स्व-धर्मो विगुणः पर-धर्मात् स्वनुष्ठितात् । स्व-भाव-नियतं कर्म कुर्वन् नाऽप्नोति किल्बिषम् ॥
48 सह-जं कर्म कौंतेय स-दोषमपि न त्यजेत् । सर्वारंभा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवाऽमृताः ॥
49 असक्त-बुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगत-स्पृहः । नैष्कर्म्य-सिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥
50 सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाऽऽप्नोति निबोध मे । समासेनैव कौंतेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥
51 बुद्ध्याविशुद्धया युक्तो धृत्याऽऽत्मानं नियम्य च । शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा राग-द्वेषौ व्युदस्य च ॥
52 विविक्त-सेवी लघ्वाशी यत-वाक्काय-मानसः । ध्यान-योग-परो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥
53 अहं-कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममः शांतो ब्रह्म-भूयाय कल्पते ॥
54 ब्रह्म-भूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न कांक्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥
55 भक्त्या मामभि-जानाति यावान् यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनंतरम् ॥
56 सर्व-कर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥
57 चेतसा सर्व-कर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धि-योगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥
58 मच्चित्तः सर्व-दुर्गाणि मत्प्रसादात् तरिष्यसि । अथ चेत् त्वमहं-कारात् न श्रोष्यसि विनंक्ष्यसि ॥
59 यदहं-कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥
60 स्व-भाव-जेन कौंतेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात् करिष्यस्यवशोऽपि तत् ॥
61 ईश्वरः सर्व-भूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन् सर्व-भूतानि यंत्रारूढानि मायया ॥
62 तमेव शरणं गच्छ सर्व-भावेन भारत । तत्-प्रसादात् परां शांतिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥
63 इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद् गुह्य-तरं मया । विमृश्शैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥
64 सर्व-गुह्य-तमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥
65 मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥
66 सर्व-धर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्व-पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥
67 इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥
68 य इमं परमं गुह्यं मद्-भक्तेष्वभि-धास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥
69 न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रिय-कृत्तमः । भविता न च मे तस्मात् अन्यः प्रिय-तरो भुवि ॥
70 अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञान-यज्ञेन तेनाहं इष्टः स्यामिति मे मतिः ॥
71 श्र्रद्धा-वाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः । सोऽपि मुक्तः शुभान् लोकान् प्राप्नुयात्पुण्य-कर्मणाम् ॥
72 कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञान-संमोहः प्रनष्टस्ते धनं-जय ॥
अर्जुन उवाच
73 नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्-प्रसादान्मयाऽच्युत । स्थितोऽस्मि गत-संदेहः करिष्ये वचनं तव ॥
74 इत्यहं वासु-देवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषं अद्भुतं रोम-हर्षणम् ॥
75 व्यास-प्रसादाच्छ्रुतवान् एतद् गुह्यमहं परम् । योगं योगेश्वरात् कृष्णात् साक्षात् कथयतः स्वयम् ॥
76 राजन् संस्मृत्य-संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥
77 तच्च संस्मृत्य-संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान् राजन् हृष्यामि च पुनः-पुनः ॥
78 यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिः ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥

इति अष्टादशोऽध्यायः

श्री वेदव्यास जी ने रचे हुए लाख श्लोकों की महाभारत संहिता के भीष्म पर्व में आयाहुवा श्रीकृष्णार्जुन संवादरूपी भगवद्गीता के अवांतरपर्व में आयी हुई की००००-० अध्यायों समाप्ति हुई।