అథ అష్టాదశోఽధ్యాయః అధ్యాయం ౧౮

అర్జున ఉవాచ
1 సంన్యాసస్య మహాబాహో తత్వమిచ్ఛామి వేదితుం । త్యాగస్య చ హృషీకేశ పృథక్ కేశి-నిషూదన ॥
భగవాన్ ఉవాచ
2 కామ్యానాం కర్మణాం న్యాసం సంన్యాసం కవయో విదుః । సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగం ప్రాహుస్త్యాగం విచక్షణాః ॥
3 త్యాజ్యం దోష-వదిత్యేకే కర్మ ప్రాహుర్మనీషిణః । యజ్ఞ-దాన-తపః-కర్మ న త్యాజ్యమితి చాపరే ॥
4 నిశ్శ్చయం శృణు మే తత్ర త్యాగే భరత-సత్తమ । త్యాగో హి పురుష-వ్యాఘ్ర త్రి-విధః సంప్ర-కీర్తితః ॥
5 యజ్ఞ-దాన-తపః-కర్మ న త్యాజ్యం కార్యమేవ తత్ । యజ్ఞో దానం తపశ్చైవ పావనాని మనీషిణాం ॥
6 ఏతాన్యపి తు కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా ఫలాని చ । కర్తవ్యానీతి మే పార్థ నిశ్చితం మతముత్తమం ॥
7 నియతస్య తు సంన్యాసః కర్మణో నోప-పద్యతే । మోహాత్ తస్య పరిత్యాగః తామసః పరి-కీర్తితః ॥
8 దుఃఖమిత్యేవ యత్ కర్మ కాయ-క్లేశ-భయాత్ త్యజేత్ । స కృత్వా రాజసం త్యాగం నైవ త్యాగ-ఫలం లభేత్ ॥
9 కార్యమిత్యేవ యత్ కర్మ నియతం క్రియతేఽర్జున । సంగం త్యక్త్వా ఫలం చైవ స త్యాగః సాత్త్వికో మతః ॥
10 న ద్వేష్ట్యకుశలం కర్మ కుశలే నాను-షజ్జతే । త్యాగీ సత్త్వ-సమావిష్టో మేధావీ ఛిన్న-సంశయః ॥
11 న హి దేహ-భృతా శక్యం త్యక్తుం కర్మాణ్యశేషతః । యస్తు కర్మ-ఫల-త్యాగీ స త్యాగీత్యభి-ధీయతే ॥
12 అనిష్టమిష్టం మిశ్రం చ త్రి-విధం కర్మణః ఫలం । భవత్యత్యాగినాం ప్రేత్య న తు సంన్యాసినాం క్వచిత్ ॥
13 పంచైతాని మహా-బాహో కారణాని నిబోధ మే । సాంఖ్యే కృతాంతే ప్రోక్తాని సిద్ధయే సర్వ-కర్మణాం ॥
14 అధిష్ఠానం తథా కర్తా కరణం చ పృథగ్విధం । వివిధాశ్చ పృథక్ చేష్టా దైవం చైవాత్ర పంచమం ॥
15 శరీర-వాఙ్మనోభిర్యత్ కర్మ ప్రారభతే నరః । న్యాయ్యం వా విపరీతం వా పంచైతే తస్య హేతవః ॥
16 తత్రైవం సతి కర్తారం ఆత్మానం కేవలం తు యః । పశ్యత్యకృత-బుద్ధిత్వాత్ న స పశ్యతి దుర్మతిః ॥
17 యస్య నాహం-కృతో భావో బుద్ధిర్యస్య న లిప్యతే । హత్వాఽపి స ఇమాన్ లోకాన్ న హంతి న నిబధ్యతే ॥
18 జ్ఞానం జ్ఞేయం పరి-జ్ఞాతా త్రి-విధా కర్మ-చోదనా । కరణం కర్మ కర్తేతి త్రి-విధః కర్మ-సంగ్రహః ॥
19 జ్ఞానం కర్మ చ కర్తా చ త్రి-ధైవ గుణ-భేదతః । ప్రోచ్యతే గుణ-సంఖ్యానే యథావచ్ఛృణు తాన్యపి ॥
20 సర్వ-భూతేషు యేనైకం భావమవ్యయమీక్షతే । అవిభక్తం విభక్తేషు తజ్జ్ఞానం విద్ధి సాత్త్వికం ॥
21 పృథక్త్వేన తు యజ్జ్ఞానం నానా-భావాన్ పృథగ్విధాన్ । వేత్తి సర్వేషు భూతేషు తజ్జ్ఞానం విద్ధి రాజసం ॥
22 యత్ తు కృత్స్న-వదేకస్మిన్ కార్యే సక్తమహైతుకం । అతత్వార్థ-వదల్పం చ తత్ తామసముదాహృతం ॥
23 నియతం సంగ-రహితం అరాగ-ద్వేషతః కృతం । అఫల-ప్రేప్సునా కర్మ యత్ తత్ సాత్త్వికముచ్యతే ॥
24 యత్ తు కామేప్సునా కర్మ సాహం-కారేణ వా పునః । క్రియతే బహులాయాసం తద్ రాజసముదాహృతం ॥
25 అనుబంధం క్షయం హింసాం అనపేక్ష్య చ పౌరుషం । మోహాదారభ్యతే కర్మ యత్ తత్ తామసముచ్యతే ॥
26 ముక్త-సంగోఽనహం-వాదీ ధృత్యుత్సాహ-సమన్వితః । సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్నిర్వికారః కర్తా సాత్త్విక ఉచ్యతే ॥
27 రాగీ కర్మ-ఫల-ప్రేప్సుః లుబ్ధో హింసాత్మకోఽశుచిః । హర్ష-శోకాన్వితః కర్తా రాజసః పరికీర్తితః ॥
28 అయుక్తః ప్రాకృతః స్తబ్ధః శఠో నైకృతికోఽలసః । విషాదీ దీర్ఘ-సూత్రీ చ కర్తా తామస ఉచ్యతే ॥
29 బుద్ధేర్భేదం ధృతేశ్చైవ గుణతస్త్రి-విధం శృణు । ప్రోచ్యమానమశేషేణ పృథక్త్వేన ధనం-జయ ॥
30 ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ కార్యాకార్యే భయాభయే । బంధం మోక్షం చ యా వేత్తి బుద్ధిః సా పార్థ సాత్త్వికీ ॥
31 యయా ధర్మమధర్మం చ కార్యం చాకార్యమేవ చ । అయథా-వత్ ప్రజానాతి బుద్ధిః సా పార్థ రాజసీ ॥
32 అధర్మం ధర్మమితి యా మన్యతే తమసాఽఽవృతా । సర్వార్థాన్ విపరీతాంశ్చ బుద్ధిః సా పార్థ తామసీ ॥
33 ధృత్యా యయా ధారయతే మనః-ప్రాణేంద్రియ-క్రియాః । యోగేనావ్యభి-చారిణ్యా ధృతిః సా పార్థ సాత్త్వికీ ॥
34 యయా తు ధర్మ-కామార్థాన్ ధృత్యా ధారయతేఽర్జున । ప్రసంగేన ఫలాకాంక్షీ ధృతిః సా పార్థ రాజసీ ॥
35 యయా స్వప్నం భయం శోకం విషాదం మదమేవ చ । న విముంచతి దుర్మేధా ధృతిః సా పార్థ తామసీ ॥
36 సుఖం త్విదానీం త్రి-విధం శృణు మే భరతర్షభ । అభ్యాసాద్ రమతే యత్ర దుఃఖాంతం చ నిగచ్ఛతి ॥
37 యత్ తదగ్రే విషమివ పరిణామేఽమృతోపమం । తత్ సుఖం సాత్వికం ప్రోక్తం ఆత్మ-బుద్ధి-ప్రసాద-జం ॥
38 విషయేంద్రియ-సంయోగాత్ యత్ తదగ్రేఽమృతోపమం । పరిణామే విషమివ తత్ సుఖం రాజసం స్మృతం ॥
39 యదగ్రే చానుబంధే చ సుఖం మోహనమాత్మనః । నిద్రాలస్య-ప్రమాదోత్థం తత్ తామసముదాహృతం ॥
40 న తదస్తి పృథివ్యాం వా దివి దేవేషు వా పునః । సత్వం ప్రకృతి-జైర్ముక్తం యదేభిః స్యాత్ త్రిభిర్గుణైః ॥
41 బ్రాహ్మణ-క్షత్రియ-విశాం శూద్రాణాం చ పరం-తప । కర్మాణి ప్రవి-భక్తాని స్వ-భావ-ప్రభవైర్గుణైః ॥
42 శమో దమస్తపః శౌచం క్షాంతిరార్జవమేవ చ । జ్ఞానం విజ్ఞానమాస్తిక్యం బ్రహ్మ-కర్మ స్వ-భావ-జం ॥
43 శౌర్యం తేజో ధృతిర్దాక్ష్యం యుద్ధే చాప్యపలాయనం । దానమీశ్వర-భావశ్చ క్షాత్రం కర్మ స్వ-భావ-జం ॥
44 కృషి-గో-రక్ష-వాణిజ్యం వైశ్య-కర్మ స్వ-భావ-జం । పరిచర్యాత్మకం కర్మ శూద్రస్యాపి స్వ-భావ-జం ॥
45 స్వే స్వే కర్మణ్యభి-రతః సంసిద్ధిం లభతే నరః । స్వ-కర్మ-నిరతః సిద్ధిం యథా విందతి తచ్ఛృణు ॥
46 యతః ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతం । స్వ-కర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విందతి మానవః ॥
47 శ్రేయాన్ స్వ-ధర్మో విగుణః పర-ధర్మాత్ స్వనుష్ఠితాత్ । స్వ-భావ-నియతం కర్మ కుర్వన్ నాఽప్నోతి కిల్బిషం ॥
48 సహ-జం కర్మ కౌంతేయ స-దోషమపి న త్యజేత్ । సర్వారంభా హి దోషేణ ధూమేనాగ్నిరివాఽమృతాః ॥
49 అసక్త-బుద్ధిః సర్వత్ర జితాత్మా విగత-స్పృహః । నైష్కర్మ్య-సిద్ధిం పరమాం సంన్యాసేనాధిగచ్ఛతి ॥
50 సిద్ధిం ప్రాప్తో యథా బ్రహ్మ తథాఽఽప్నోతి నిబోధ మే । సమాసేనైవ కౌంతేయ నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా ॥
51 బుద్ధ్యావిశుద్ధయా యుక్తో ధృత్యాఽఽత్మానం నియమ్య చ । శబ్దాదీన్ విషయాంస్త్యక్త్వా రాగ-ద్వేషౌ వ్యుదస్య చ ॥
52 వివిక్త-సేవీ లఘ్వాశీ యత-వాక్కాయ-మానసః । ధ్యాన-యోగ-పరో నిత్యం వైరాగ్యం సముపాశ్రితః ॥
53 అహం-కారం బలం దర్పం కామం క్రోధం పరిగ్రహం । విముచ్య నిర్మమః శాంతో బ్రహ్మ-భూయాయ కల్పతే ॥
54 బ్రహ్మ-భూతః ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాంక్షతి । సమః సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరాం ॥
55 భక్త్యా మామభి-జానాతి యావాన్ యశ్చాస్మి తత్త్వతః । తతో మాం తత్త్వతో జ్ఞాత్వా విశతే తదనంతరం ॥
56 సర్వ-కర్మాణ్యపి సదా కుర్వాణో మద్వ్యపాశ్రయః । మత్ప్రసాదాదవాప్నోతి శాశ్వతం పదమవ్యయం ॥
57 చేతసా సర్వ-కర్మాణి మయి సంన్యస్య మత్పరః । బుద్ధి-యోగముపాశ్రిత్య మచ్చిత్తః సతతం భవ ॥
58 మచ్చిత్తః సర్వ-దుర్గాణి మత్ప్రసాదాత్ తరిష్యసి । అథ చేత్ త్వమహం-కారాత్ న శ్రోష్యసి వినంక్ష్యసి ॥
59 యదహం-కారమాశ్రిత్య న యోత్స్య ఇతి మన్యసే । మిథ్యైష వ్యవసాయస్తే ప్రకృతిస్త్వాం నియోక్ష్యతి ॥
60 స్వ-భావ-జేన కౌంతేయ నిబద్ధః స్వేన కర్మణా । కర్తుం నేచ్ఛసి యన్మోహాత్ కరిష్యస్యవశోఽపి తత్ ॥
61 ఈశ్వరః సర్వ-భూతానాం హృద్దేశేఽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్ సర్వ-భూతాని యంత్రారూఢాని మాయయా ॥
62 తమేవ శరణం గచ్ఛ సర్వ-భావేన భారత । తత్-ప్రసాదాత్ పరాం శాంతిం స్థానం ప్రాప్స్యసి శాశ్వతం ॥
63 ఇతి తే జ్ఞానమాఖ్యాతం గుహ్యాద్ గుహ్య-తరం మయా । విమృశ్శైతదశేషేణ యథేచ్ఛసి తథా కురు ॥
64 సర్వ-గుహ్య-తమం భూయః శృణు మే పరమం వచః । ఇష్టోఽసి మే దృఢమితి తతో వక్ష్యామి తే హితం ॥
65 మన్మనా భవ మద్భక్తో మద్యాజీ మాం నమస్కురు । మామేవైష్యసి సత్యం తే ప్రతిజానే ప్రియోఽసి మే ॥
66 సర్వ-ధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజ । అహం త్వా సర్వ-పాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి మా శుచః ॥
67 ఇదం తే నాతపస్కాయ నాభక్తాయ కదాచన । న చాశుశ్రూషవే వాచ్యం న చ మాం యోఽభ్యసూయతి ॥
68 య ఇమం పరమం గుహ్యం మద్-భక్తేష్వభి-ధాస్యతి । భక్తిం మయి పరాం కృత్వా మామేవైష్యత్యసంశయః ॥
69 న చ తస్మాన్మనుష్యేషు కశ్చిన్మే ప్రియ-కృత్తమః । భవితా న చ మే తస్మాత్ అన్యః ప్రియ-తరో భువి ॥
70 అధ్యేష్యతే చ య ఇమం ధర్మ్యం సంవాదమావయోః । జ్ఞాన-యజ్ఞేన తేనాహం ఇష్టః స్యామితి మే మతిః ॥
71 శ్ర్రద్ధా-వాననసూయశ్చ శృణుయాదపి యో నరః । సోఽపి ముక్తః శుభాన్ లోకాన్ ప్రాప్నుయాత్పుణ్య-కర్మణాం ॥
72 కచ్చిదేతచ్ఛ్రుతం పార్థ త్వయైకాగ్రేణ చేతసా । కచ్చిదజ్ఞాన-సంమోహః ప్రనష్టస్తే ధనం-జయ ॥
అర్జున ఉవాచ
73 నష్టో మోహః స్మృతిర్లబ్ధా త్వత్-ప్రసాదాన్మయాఽచ్యుత । స్థితోఽస్మి గత-సందేహః కరిష్యే వచనం తవ ॥
74 ఇత్యహం వాసు-దేవస్య పార్థస్య చ మహాత్మనః । సంవాదమిమమశ్రౌషం అద్భుతం రోమ-హర్షణం ॥
75 వ్యాస-ప్రసాదాచ్ఛ్రుతవాన్ ఏతద్ గుహ్యమహం పరం । యోగం యోగేశ్వరాత్ కృష్ణాత్ సాక్షాత్ కథయతః స్వయం ॥
76 రాజన్ సంస్మృత్య-సంస్మృత్య సంవాదమిమమద్భుతం । కేశవార్జునయోః పుణ్యం హృష్యామి చ ముహుర్ముహుః ॥
77 తచ్చ సంస్మృత్య-సంస్మృత్య రూపమత్యద్భుతం హరేః । విస్మయో మే మహాన్ రాజన్ హృష్యామి చ పునః-పునః ॥
78 యత్ర యోగేశ్వరః కృష్ణో యత్ర పార్థో ధనుర్ధరః । తత్ర శ్రీర్విజయో భూతిః ధ్రువా నీతిర్మతిర్మమ ॥

ఇతి అష్టాదశోఽధ్యాయః

శ్రీ వేదవ్యాస రచనము చేసిన లక్ష శ్లోకముయొక్క శ్రీ మహాభారత సంహితంలోని భీష్మ మహాపర్వంలో శ్రీకృష్ణుని సంవాదం భగవద్గీత అవాంతర పర్వములో 25 నుండి 42 వరకు అధ్యాయములు.