|
1
|
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ |
|
2
|
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोप-जायंते प्रळये न व्यथंति च ॥ |
|
3
|
मम योनिर्महद्-ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम् ।
संभवः सर्व-भूतानां ततो भवति भारत ॥ |
|
4
|
सर्व-योनिषु कौंतेय मूर्तयः संभवंति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिः अहं बीज-प्रदः पिता ॥ |
|
5
|
सत्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृति-संभवाः ।
निबध्नंति महा-बाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ |
|
6
|
तत्र सत्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम् ।
सुख-संगेन बध्नाति ज्ञान-संगेन चानघ ॥ |
|
7
|
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णा-संग-समुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौंतेय कर्म-संगेन देहिनम् ॥ |
|
8
|
तमस्त्वज्ञान-जं विद्धि मोहनं सर्व-देहिनाम् ।
प्रमादालस्य-निद्राभिः तन्निबध्नाति भारत ॥ |
|
9
|
सत्वं सुखे संजयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे संजयत्युत ॥ |
|
10
|
रजस्तमश्चाभि-भूय सत्वं भवति भारत ।
रजः सत्वं तमश्चैव तमः सत्वं रजस्तथा ॥ |
|
11
|
सर्व-द्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उप-जायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्यात् विवृद्धं सत्वमित्युत ॥ |
|
12
|
लोभः प्रवृत्तिरारंभः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायंते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ |
|
13
|
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायंते विवृद्धे कुरु-नंदन ॥ |
|
14
|
यदा सत्वे प्रवृद्धे तु प्रळयं याति देह-भृत् ।
तदोत्तम-विदां लोकान् अमलान् प्रतिपद्यते ॥ |
|
15
|
रजसि प्रळयं गत्वा कर्म-संगिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढ-योनिषु जायते ॥ |
|
16
|
कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखं अज्ञानं तमसः फलम् ॥ |
|
17
|
सत्वात् संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमाद-मोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ |
|
18
|
ऊर्ध्वं गच्छंति सत्व-स्थाः मध्ये तिष्ठंति राजसाः ।
जघन्य-गुण-वृत्ति-स्थाः अधो गच्छंति तामसाः ॥ |
|
19
|
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनु-पश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ |
|
20
|
गुणानेतानतीत्य त्रीन् देही देह-समुद्भवान् ।
जन्म-मृत्यु-जरा-दुःखैः विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ |
|
अर्जुन
उवाच
|
|
21
|
कैर्लिंगैस्त्रीन् गुणानेतान् अतीतो भवति प्रभो ।
किमाचारः कथं चैतान् त्रीन् गुणानति-वर्तते ॥ |
|
भगवान्
उवाच
|
|
22
|
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पांडव ।
न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि कांक्षति ॥ |
|
23
|
उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तंत इत्येव योऽव-तिष्ठति नेंगते ॥ |
|
24
|
सम-दुःख-सुखः स्वस्थः सम-लोष्टाश्म-कांचनः ।
तुल्य-प्रियाप्रियो धीरः तुल्य-निंदात्म-संस्तुतिः ॥ |
|
25
|
मानाप-मानयोस्तुल्यः तुल्यो मित्रारि-पक्षयोः ।
सर्वारंभ-परित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ |
|
26
|
मां च योऽव्यभिचारेण भक्ति-योगेन सेवते ।
स गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्म-भूयाय कल्पते ॥ |
|
27
|
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहं अमृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकांतिकस्य च ॥ |
