అథ ద్వితీయోఽధ్యాయః అధ్యాయం ౨

1 తం తథా కృపయాఽఽవిష్టం అశ్రు-పూర్ణాకులేక్షణం । విషీదంతమిదం వాక్యం ఉవాచ మధు-సూదనః ॥
2 కుతస్త్వా కశ్మలమిదం విషమే సముపస్థితం । అనార్య-జుష్టమస్వర్గ్యం అకీర్తి-కరమర్జున ॥
3 క్లైబ్యం మాస్మ గమః పార్థ నైతత్ త్వయ్యుప-పద్యతే । క్షుద్రం హృదయ-దౌర్బల్యం త్యక్త్వోత్తిష్ఠ పరం తప ॥
అర్జున ఉవాచ
4 కథం భీష్మమహం సంఖే ద్రోణం చ మధు-సూదన । ఇషుభిః ప్రతి-యోత్స్యామి పూజార్హావరి-సూదన ॥
5 గురూనహత్వా హి మహాను-భావాన్ శ్రేయో భోక్తుం భైక్ష్యమపీహ లోకే । హత్వాఽర్థ-కామాంస్తు గురూనిహైవ భుంజీయ భోగాన్ రుధిర-ప్రదిగ్ధాన్ ॥
6 న చైతద్ విద్మః కతరన్నో గరీయో యద్వా జయేమ యది వా నో జయేయుః । యానేవ హత్వా న జిజీవిషామః తేఽవ-స్థితాః ప్రముఖే ధార్తరాష్ట్రాః ॥
7 కార్పణ్య-దోషోపహత-స్వభావః పృచ్ఛామి త్వా ధర్మ-సమ్మూఢ-చేతాః । యచ్ఛ్రేయః స్యాన్నిశ్చితం బ్రూహి తన్మే శిష్యస్తేఽహం శాధి మాం త్వాం ప్రపన్నం ॥
8 న హి ప్ర-పశ్యామి మమాప-నుద్యాత్ యచ్ఛోకముచ్ఛోషణమింద్రియాణాం । అవాప్య భూమావసపత్నమృద్ధం రాజ్యం సురాణామపి చాఽధిపత్యం ॥
9 ఏవముక్త్వా హృషీకేశం గుడాకేశః పరం-తపః । న యోత్స్య ఇతి గోవిందం ఉక్త్వా తూష్ణీం బభూవ హ ॥
10 తమువాచ హృషీకేశః ప్రహసన్నివ భారత । సేనయోరుభయోర్మధ్యే విషీదంతమిదం వచః ॥
11 అశోచ్యానన్వశోచస్త్వం ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే । గతాసూనగతాసూంశ్చ నాను-శోచంతి పండితాః ॥
12 నత్వేవాహం జాతు నాఽసం న త్వం నేమే జనాధి-పాః । న చైవ న భవిష్యామః సర్వే వయమతః పరం ॥
13 దేహినోఽస్మిన్ యథా దేహే కౌమారం యౌవనం జరా । తథా దేహాంతర-ప్రాప్తిః ధీరస్తత్ర న ముహ్యతి ॥
14 మాత్రా-స్పర్శాస్తు కౌంతేయ శీతోష్ణ-సుఖ-దుఃఖ-దాః । ఆగమాపాయినోఽనిత్యాః తాంస్తితిక్షస్వ భారత ॥
15 యం హి న వ్యథయంత్యేతే పురుషం పురుషర్షభ । సమ-దుఃఖ-సుఖం ధీరం సోఽమృత-త్వాయ కల్పతే ॥
16 నాసతో విద్యతేఽభావో నాభావో విద్యతే సతః । ఉభయోరపి దృష్టోంఽతః త్వనయోస్తత్త్వ-దర్శిభిః ॥
17 అవినాశి తు తద్ విద్ధి యేన సర్వమిదం తతం । వినాశమవ్యయస్యాస్య న కశ్చిత్ కర్తుమర్హతి ॥
18 అంత-వంత ఇమే దేహాః నిత్యస్యోక్తాః శరీరిణః । అనాశినోఽప్ర-మేయస్య తస్మాద్ యుధ్యస్వ భారత ॥
19 య ఏనం వేత్తి హంతారం యశ్చైనం మన్యతే హతం । ఉభౌ తౌ న విజానీతో నాయం హంతి న హన్యతే ॥
20 న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్ నాయం భూత్వా భవితా వా న భూయః । అజో నిత్యః శాశ్వతోఽయం పురాణో న హన్యతే హన్యమానే శరీరే ॥
21 వేదావి-నాశినం నిత్యం య ఏనమజమవ్యయం । కథం స పురుషః పార్థ కం ఘాతయతి హంతి కం ॥
22 వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ నవాని గృహ్ణాతి నరోఽపరాణి । తథా శరీరాణి విహాయ జీర్ణాని అన్యాని సంయాతి నవాని దేహీ ॥
23 నైనం ఛిందంతి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావకః । న చైనం క్లేదయంత్యాపో న శోషయతి మారుతః ॥
24 అచ్ఛేద్యోఽయమదాహ్యోఽయం అక్లేద్యోఽశోష్య ఏవ చ । నిత్యః సర్వ-గత-స్థాణుః అచలోఽయం సనాతనః ॥
25 అవ్యక్తోఽయమచింత్యోఽయం అవికార్యోఽయముచ్యతే । తస్మాదేవం విదిత్వైనం నాను-శోచితుమర్హసి ॥
26 అథ చైనం నిత్య-జాతం నిత్యం వా మన్యసే మృతం । తథాఽపి త్వం మహాబాహో నైనం శోచితుమర్హసి ॥
27 జాతస్య హి ధ్రువో మృత్యుః ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ । తస్మాదపరి-హార్యేఽర్థే న త్వం శోచితుమర్హసి ॥
28 అవ్యక్తాదీని భూతాని వ్యక్త-మధ్యాని భారత । అవ్యక్త-నిధనాన్యేవ తత్ర కా పరి-దేవనా ॥
29 ఆశ్చర్య-వత్ పశ్యతి కశ్చిదేనం ఆశ్చర్య-వద్ వదతి తథైవ చాన్యః । ఆశ్చర్య-వచ్చెైనమన్యః శృణోతి శ్రుత్వాఽప్యేనం వేద నచైవ కశ్చిత్ ॥
30 దేహీ నిత్యమవధ్యోఽయం దేహే సర్వస్య భారత । తస్మాత్ సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హసి ॥
31 స్వ-ధర్మమపి చావేక్ష్య న వి-కంపితుమర్హసి । ధర్మ్యాద్ధి యుద్ధాచ్ఛ్రేయోఽన్యత్ క్షత్రియస్య న విద్యతే ॥
32 యదృచ్ఛయా చోప-పన్నం స్వర్గ-ద్వారమపావృతం । సుఖినః క్షత్రియాః పార్థ లభంతే యుద్ధమీదృశం ॥
33 అథ చేత్ త్వం ధర్మ్యమిమం సంగ్రామం న కరిష్యసి । తతః స్వ-ధర్మం కీర్తిం చ హిత్వా పాపమవాప్స్యసి ॥
34 అకీర్తిం చాపి భూతాని కథయిష్యంతి తేఽవ్యయాం । సం-భావితస్య చాకీర్తిః మరణాదతి-రిచ్యతే ॥
35 భయాద్ రణాదుప-రతం మంస్యంతే త్వాం మహారథాః । యేషాం చ త్వం బహు-మతో భూత్వా యాస్యసి లాఘవం ॥
36 అవాచ్య-వాదాంశ్చ బహూన్ వదిష్యంతి తవాహితాః । నిందంతస్తవ సామర్థ్యం తతో దుఃఖ-తరం ను కిం ॥
37 హతో వా ప్రాప్స్యసి స్వర్గం జిత్వా వా భోక్ష్యసే మహీం । తస్మాదుత్తిష్ఠ కౌంతేయ యుద్ధాయ కృత-నిశ్చయః ॥
38 సుఖ-దుఃఖే సమే కృత్వా లాభాలాభౌ జయాజయౌ । తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ నైవం పాపమవాప్స్యసి ॥
39 ఏషా తేఽభి-హితా సాంఖ్యే బుద్ధిర్యోగే త్విమాం శృణు । బుద్ధ్యాయుక్తో యయా పార్థ కర్మ-బంధం ప్రహాస్యసి ॥
40 నేహాభి-క్రమ-నాశోఽస్తి ప్రత్యవాయో న విద్యతే । స్వల్పమప్యస్య ధర్మస్య త్రాయతే మహతో భయాత్ ॥
41 వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః ఏకేహ కురు-నందన । బహు-శాఖా హ్యనంతాశ్చ బుద్ధయోఽవ్యవసాయినాం ॥
42 యామిమాం పుష్పితాం వాచం ప్రవదంత్యవిపశ్చితః । వేద-వాద-రతాః పార్థ నాన్యదస్తీతి వాదినః ॥
43 కామాత్మానః స్వర్గ-పరా జన్మ-కర్మ-ఫల-ప్రదాం । క్రియా-విశేష-బహులాం భోగైశ్వర్య-గతిం ప్రతి ॥
44 భోగైశ్వర్య-ప్రసక్తానాం తయాఽప-హృత-చేతసాం । వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః సమాధౌ న విధీయతే ॥
45 త్రైగుణ్య-విషయా వేదాః నిస్త్రైగుణ్యో భవార్జున । నిర్ద్వంద్వో నిత్య-సత్త్వ-స్థో నిర్యోగ-క్షేమ ఆత్మ-వాన్ ॥
46 యావానర్థ ఉద-పానే సర్వతః సం-ప్లుతోదకే । తావాన్ సర్వేషు వేదేషు బ్రాహ్మణస్య వి-జానతః ॥
47 కర్మణ్యేవాధి-కారస్తే మా ఫలేషు కదాచన । మా కర్మ-ఫల-హేతుర్భూః మా తే సంగోఽస్త్వకర్మణి ॥
48 యోగ-స్థః కురు కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా ధనం-జయ । సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః సమో భూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే ॥
49 దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధి-యోగాద్ ధనం-జయ । బుద్ధౌ శరణమన్విచ్ఛ కృపణాః ఫల-హేతవః ॥
50 బుద్ధి-యుక్తో జహాతీహ ఉభే సుకృత-దుష్కృతే । తస్మాద్ యోగాయ యుజ్యస్వ యోగః కర్మసు కౌశలం ॥
51 కర్మ-జం బుద్ధి-యుక్తా హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణః । జన్మ-బంధ-వినిర్ముక్తాః పదం గచ్ఛంత్యనామయం ॥
52 యదా తే మోహ-కలిలం బుద్ధిర్వ్యతి-తరిష్యతి । తదా గంతాసి నిర్వేదం శ్రోతవ్యస్య శ్రుతస్య చ ॥
53 శ్రుతి-విప్రతి-పన్నా తే యదా స్థాస్యతి నిశ్చలా । సమాధావచలా బుద్ధిః తదా యోగమవాప్స్యసి ॥
54 స్థిత-ప్రజ్ఞస్య కా భాషా సమాధి-స్థస్య కేశవ । స్థిత-ధీః కిం ప్ర-భాషేత కిమాసీత వ్రజేత కిం ॥
భగవాన్ ఉవాచ
55 ప్ర-జహాతి యదా కామాన్ సర్వాన్ పార్థ మనోగతాన్ । ఆత్మన్యేవాఽత్మనా తుష్టః స్థిత-ప్రజ్ఞస్తదోచ్యతే ॥
56 దుఃఖేష్వనుద్విగ్న-మనాః సుఖేషు విగత-స్పృహః । వీత-రాగ-భయ-క్రోధః స్థిత-ధీర్మునిరుచ్యతే ॥
57 యః సర్వత్రానభిస్నేహః తత్తత్ ప్రాప్య శుభాశుభం । నాభి నందతి న ద్వేష్టి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥
58 యదా సం-హరతే చాయం కూర్మోఽంగానీవ సర్వశః । ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యః తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥
59 విషయా విని-వర్తంతే నిరాహారస్య దేహినః । రస-వర్జం రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే ॥
60 యతతో హ్యపి కౌంతేయ పురుషస్య విపశ్చితః । ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని హరంతి ప్రసభం మనః ॥
61 తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్త ఆసీత మత్పరః । వశే హి యస్యేంద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥
62 ధ్యాయతో విషయాన్ పుంసః సంగస్తేషూప-జాయతే । సంగాత్ సంజాయతే కామః కామాత్ క్రోధోఽభి-జాయతే ॥
63 క్రోధాద్ భవతి సమ్మోహః సమ్మోహాత్ స్మృతి-విభ్రమః । స్మృతి-భ్రంశాద్ బుద్ధి-నాశో బుద్ధి-నాశాద్ వినశ్యతి ॥
64 రాగ-ద్వేష-విముక్తైస్తు విషయానింద్రియైశ్చరన్ । ఆత్మ-వశ్శైర్విధేయాత్మా ప్రసాదమధి-గచ్ఛతి ॥
65 ప్రసాదే సర్వ-దుఃఖానాం హానిరస్యోప-జాయతే । ప్రసన్న-చేతసో హ్యాశు బుద్ధిః పర్యవ-తిష్ఠతి ॥
66 నాస్తి బుద్ధిరయుక్తస్య నచాయుక్తస్య భావనా ॥ నచాభావయతః శాంతిః అశాంతస్య కుతః సుఖం ॥
67 ఇంద్రియాణాం హి చరతాం యన్మనోఽను విధీయతే । తదస్య హరతి ప్రజ్ఞాం వాయుర్నావమివాంభసి ॥
68 తస్మాద్ యస్య మహాబాహో నిగృహీతాని సర్వశః । ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యః తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥
69 యా నిశా సర్వ-భూతానాం తస్యాం జాగర్తి సంయమీ । యస్యాం జాగ్రతి భూతాని సా నిశా పశ్యతో మునేః ॥
70 ఆపూర్యమాణమచల-ప్రతిష్ఠం సముద్రమాపః ప్రవిశంతి యద్వత్ । తద్వత్ కామా యం ప్రవిశంతి సర్వే స శాంతిమాప్నోతి న కామ-కామీ ॥
71 విహాయ కామాన్ యః సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి నిస్పృహః । నిర్మమో నిరహంకారః స శాంతిమధి-గచ్ఛతి ॥
72 ఏషా బ్రాహ్మీ స్థితిః పార్థ నైనాం ప్రాప్య వి-ముహ్యతి । స్థిత్వాఽస్యామంత-కాలేఽపి బ్రహ్మ నిర్బాణమృచ్ఛతి ॥

ఇతి ద్వితీయోఽధ్యాయః